Kedername - Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni Soykırımı “Kedername”… Erivan’da ilk kez 205 yılında yayınlanan ve Ermenistan Devlet Arşivi’ndeki belgelere dayanan bu kitap arşivdeki çarpıcı başlığı ile beni hemen kendine çekmişti. “Kedername”, ne kadar bizden, ne kadar kendine çeken bir başlık. Bu belgeler, Ermeni Devrimci Federasyonu’nun, 1916 yılında, sıcağı sıcağına derlediği tanıklıklardan oluşuyor. “Tarihi Ermenistan” denilen ve Abdülhamit tarafından 187 Harbiyle birlikte sistematik olarak “Ermenisizleştirilmeye” başlanan ve bu politikanın Alman mükemeliyetçiliği ile modernist İtihatçılar tarafından nihai noktasına eriştirildiği platoda ve aşağısındaki tarihi Mezopotamya’da yaşanan yeryüzü cehenemi aktarılıyor. 1916 yılında bu kitapta yer alan verileri sıcağı sıcağına toplayanlar, bilgileri şu temel sorular etrafında yoğunlaştırmışlardı: a. Eski durumun tespiti ve yerleşim yerinin belirtilmesi, b. Savaş ilanı zamanında Ermenilerin maruz kaldığı yokluklar ve baskılar, c. En kapsamlı bölümü oluşturan katliam ve tehcir soru grubu, gelecek olan facianın ne zaman ve ne surete hisedildiği, bunun çoktan hazırlanmış olduğuna dair delilerin var olup-olmadığı, katliamın ne zaman ve ne şartlar altında, kimin komutasında, kimin emriyle ve kimin eliyle (ordu, Kürt, zaptiye, güruh) başladığı, katliamların şekileri, yeri, kurbanların sayısı, farklı toplum katmanlarına nasıl davranıldığı, tehcir edilenlerin ne yolardan geçtiği ve ne istikamete gitiği, bu arada verilen kayıplar, eziyetler, tecavüzler, d. Öz savunmayla ilgili sorular, e. Göç ve kaçış. Bu bölümde derlenen bilgilerin amacı, göçün ne zaman ve nasıl, hangi yolardan ve ne şartlar altında başladığı, tehcir edilenlerin nerede, ne tür yokluklara, hastalıklara, takibatlara ve saldırılara maruz kaldığı…Bizim resmi tarihçiler hep “EDF arşivleri bize açılsın” der ya, bilmem ama açılırsa pek hoşlanacakları şeyler bulacaklarını sanmam. İyi okumalar. Ragıp Zarakolu.